Historia

Tereny obecnego województwa lubelskiego zamieszkiwane były już w czasach paleolitu. W X w. prowadziła tędy ważna droga handlowa z Kijowa do Krakowa i Pragi, a głównym grodem tego obszaru był Czerwień (obecnie wieś Czermno w pow. hrubieszowskim). Zachodnią połowę dzisiejszego województwa, między Wisłą a Wieprzem włączył do tworzącego się państwa polskiego Mieszko I. Początkowo, jako region peryferyjny nie stanowiła wyodrębnionej jednostki administracyjnej. W XII i XIII w. w okresie rozbicia dzielnicowego wchodziła w skład księstwa sandomierskiego. W XIII w. doświadczyła licznych najazdów tatarskich, litewskich, jaćwieskich i ruskich, a Lublin przez krótki okres (przełom XIII i XIV w.) należał do Rusi. Wschodnia połowa województwa, pomiędzy Wieprzem a Bugiem, od X do XIV w. była spornym obszarem między Polską a Rusią. Obejmowała tzw. Grody Czerwieńskie z głównym ośrodkiem w Czerwieniu. W 981 zajął je książę kijowski Włodzimierz Wielki, a w latach 1018-1031 przyłączył je do Polski Bolesław Chrobry. Po opanowaniu ich w 1031 przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego władzę ugruntowali tu na około 300 lat książęta ruscy. Większą część tych terenów, należących do Rusi Halickiej, przyłączył do Polski, (jako ziemie lenne) dopiero Kazimierz Wielki (1340-1366). Obszar ten, dzielący się na ziemię chełmską (z Chełmem) i bełską (z Bełzem - dziś na Ukrainie), został wcielony do Korony pod koniec XV w. W tym samym okresie przeszły we władanie Wielkiego Księstwa Litewskiego tereny północno-wschodnie (obecnie pow. bialski i część włodawskiego).

Wiek XIV przyniósł pierwsze lokacje miast bogacących się na handlu (Lublin, Kazimierz Dolny). Szczególnie korzystnie wpłynęła na region stabilizacja polityczna i pokój po zawarciu unii polsko-litewskiej w Krewie (1385). Wielki handel międzynarodowy (wschód-zachód i północ-południe) wydźwignął do rangi miast wiele skromnych osad. Przez Lubelszczyznę wiodła również droga o ważnym znaczeniu politycznym, z której korzystał król podróżujący z Krakowa do Wilna. W XV i XVI w. Lubelszczyzna szybko nadrabiała opóźnienia w stosunku do innych dzielnic Polski. Wzrosło znaczenie Lublina, który przekształcił się w jedno z najważniejszych miast w Koronie. W 1474 za panowania Kazimierza Jagiellończyka utworzono odrębne województwo lubelskie niezależne od Sandomierza. Nie pokrywało się z obszarem dzisiejszego województwa. Obejmowało tylko jego zachodnią połowę (z okolicami Siedlec, lecz bez Ryk i Stoczka Łukowskiego). Wschodnia część — ziemia chełmska (należąca do woj. ruskiego; z Chełmem i Zamościem) i woj. bialskie (z Tomaszowem Lubelskim) stanowiły odrębne jednostki administracyjne. Przyporządkowane były. tak jak woj. lubelskie, prowincji Małopolskiej. Ziemie północno-wschodnie (z Białą Podlaską) były częścią należącego do Litwy woj. podlaskiego (od 1520), a następnie wydzielonego z niego woj. brzeskiego litewskiego (od 1566 do rozbiorów). Po Unii Lubelskiej (1569) Lubelszczyzna zaczęła odgrywać jeszcze poważniejszą rolę polityczną. Lublin był miejscem obrad sejmów i Trybunału Koronnego oraz słynnych na cały kraj jarmarków. ”Złoty wiek” tych terenów przypadał na 2 poł. XVI i 1 poł. XVII w. Nastąpił rozkwit miast, handlu (m.in. eksport zboża Wisłą - Kazimierz, Stężyca), rozwój rzemiosła, wzrost liczby mieszkańców i targów. Tworzyły się wielkie kompleksy majątkowe rodów magnackich (Firlejów, Tarnowskich, Zamoyskich). Hetman wielki koronny Jan Zamoyski zbudował od podstaw Zamość - miasto twierdzę, stolicę ordynacji Zamoyskich. Rozkwitła kultura i sztuka tworząca wartości o znaczeniu ogólnonarodowym. Z ziemiami tymi związani byli wielcy poeci polskiego odrodzenia, m.in. Mikołaj Rej i Biernat z Lublina. W 1595 powstała Akademia Zamojska - trzecia w Polsce wyższa uczelnia (czynna do 1784). Działały tu także liczne szkoły różnowiercze, co wiązało się z silnym na Lubelszczyźnie ruchem reformacyjnym (ośrodki kalwinizmu i arianizmu). Na obszarach wschodnich dominowała ludność ukraińska.

Załamanie dobrej koniunktury i wyniszczenie regionu spowodowane zostało przez wojny w połowie XVII w.: Powstanie Chmielnickiego (1648-1654), wojna polsko-rosyjska (1654-1656), najazd szwedzki (1655-1656) i przemarsze oddziałów siedmiogrodzkich, współdziałających ze Szwedami (1657). Druga fala zniszczeń przyszła na pocz. XVIII w. W czasie wojny północnej (walki wojsk szwedzkich, rosyjskich i saskich) oraz towarzyszących jej epidemii. Miasta wyludniły się, upadło rzemiosło i handel. Stosunkowo najmniej ucierpiał silnie ufortyfikowany Zamość.

Próby odbudowy gospodarki przypadają na 2 poł. XVIII w. Nie zdołano jednak wprowadzić wielu zaplanowanych reform. W wyniku I rozbioru Polski (1772) Austria zagarnęła tereny południowe z Zamościem, a po III rozbiorze cały obszar dzisiejszego województwa. W 1809 został on oswobodzony przez wojska ks. Józefa Poniatowskiego i dołączony do Księstwa Warszawskiego. Powstały wówczas dwa departamenty: lubelski na południu (z Lublinem. Chełmem i Zamościem) i siedlecki na północy (z Siedlcami, Sokołowem Podlaskim. Białą Podlaską i Włodawą). Ich wschodnia granica z Rosją biegła tak jak obecnie na linii Bugu. zachodnia wzdłuż Wisły. Granica południowa z Austrią zbliżona była do dzisiejszej granicy z woj. podkarpackim. Po utworzeniu Królestwa Polskiego zależnego od Rosji (1815) departamenty zostały przemianowane na województwa lubelskie i podlaskie, następnie połączone w jedną gubernię lubelską (1844) i ponownie rozdzielone na gubernie lubelską i siedlecką (1867). Do wybuchu powstania listopadowego ośrodkiem życia umysłowego, prócz Lublina, były Puławy. Czartoryscy, sprawując mecenat nad artystami i uczonymi, pragnęli uczynić z tego miasta „Polskie Ateny". W czasie powstania listopadowego (1830-1831) i styczniowego (1863-1864) Lubelszczyzna była ważnym rejonem walk zbrojnych. Represje carskie, jakie nastąpiły po powstaniach, przejawiały się m.in. w konfiskatach majątków i silnej rusyfikacji (wprowadzenie języka rosyjskiego do szkół, jako wykładowego. 1866-1885; usuwanie Polaków z administracji, sądownictwa i oświaty). W 1912 w celu skuteczniejszej rusyfikacji unickiej ludności ziemi chełmskiej jej obszar włączono do Rosji.

Ożywienie gospodarcze Lubelszczyzny nastąpiło w 2 poł. XIX w. Po zniesieniu granicy celnej między Królestwem Polskim a Rosją (1851) rozpoczął się rozwój przemysłu rolnego (cukrownictwa, gorzelnictwa. młynarstwa). Do pobudzenia gospodarki przyczyniła się także budowa linii kolejowych, m.in. Warszawa-Terespol (przez Białą Podlaską. 1866) i Nadwiślańskiej (Warszawa - Lublin - Chełm - Kowel. 1877). Zmiana szlaków komunikacyjnych przyniosła jednak również upadek większej części miasteczek peryferyjnych.

Podczas I wojny światowej tereny między Wisłą a Bugiem okupowane były przez armię austriacką i niemiecką (od 1915). W listopadzie 1918 w Lublinie podjęto próbę utworzenia pierwszego rządu odrodzonego państwa polskiego (Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej - z Ignacym Daszyńskim). Powstałe w 1919 województwo lubelskie objęło dawną gubernię siedlecką (Siedlce i południowe Podlasie) i graniczyło z Bugiem również na północy. W okresie międzywojennym miało ono wybitnie rolniczy charakter, zaliczane było do słabo rozwiniętej „Polski B”. Poza Lublinem (przemysł spożywczy, fabryka maszyn rolniczych i wag) nie było tu znaczniejszych ośrodków przemysłowych. Tuż przed wojną, w związku z realizacją Centralnego Okręgu Przemysłowego (1937-1939), przystąpiono do budowy większych zakładów przemysłowych pod Kraśnikiem, w Lublinie i Poniatowej. Przed wybuchem wojny województwo lubelskie zamieszkiwało 81,4% Polaków. 12,8% Żydów i 5% Ukraińców. Katolicy stanowili 76,9% ludności, osoby wyznania mojżeszowego 12,8%, prawo sławnego 8,5%.

We wrześniu 1939 na Lubelszczyźnie rozegrała się jedna z największych bitew kampanii wrześniowej - pod Tomaszowem Lubelskim (18-27IX), a także ostatnia bitwa wojny obronnej - pod Kockiem (2-5 X). Województwo weszło w całości w skład Generalnego Gubernatorstwa. Do 1941 na Bugu funkcjonowała niemiecko-radziecka linia demarkacyjna. Podczas II wojny światowej ziemie te były terenem eksterminacji polskiej ludności cywilnej oraz masowej zagłady Żydów (ok. 250 tys.). Funkcjonowało tu ponad 220 niemieckich obozów, w których śmierć poniosło ok. 1,5 mln więźniów. Były to obozy koncentracyjne (Majdanek - drugi, co do wielkości obóz zagłady w Polsce. Sobibór. Bełżec), obozy pracy (Trawniki. Poniatowa) oraz obozy jenieckie żołnierzy radzieckich i włoskich (Chełm. Dęblin). Zamojszczyznę objęła akcja masowych wysiedleń ludności polskiej (ok. 110 tys. osób z 300 wsi, koniec 1942 i 1943), a następnie kolonizacji przez osadników niemieckich. Region był jednym z głównych ośrodków ruchu oporu oraz zaciętych walk partyzanckich (Lasy Janowskie i Parczewskie).

W 1944 r. Lubelszczyzna była obszarem działania PKWN - pierwszego rządu lewicowego, uznanego przez ZSRR za jedyną legalną władzę w Polsce. Przez kilka miesięcy Lublin pełnił funkcję tymczasowej stolicy Polski. Zniszczenie miast i dewastacja rolnictwa wywołały bezpośrednio po wojnie falę odpływu ludności. Do 1950 na ziemie odzyskane wyjechało ponad 300 tys. osób. W lalach 1944-1947 południowo- wschodnia Lubelszczyzna była terenem walk z oddziałami UPA. W latach 50 przystąpiono do odbudowy, a następnie rozbudowy przemysłu. Obecne granice województwa nawiązują do podziału administracyjnego sprzed 1975. Wyłączono wówczas z Lubelszczyzny Siedlce i przyłączono, po raz pierwszy w historii, niewielki teren leżący na lewym brzegu Wisły.